کیخسرو هم مانند زال و فریدون در محیطی طبیعی و غیر متعارف منتهی این  بار توسط شبانان کوه قلا پرورش می یاید. جهان در روزگار او مجمع خوبی و لطف و تجلیگاه زیبایی است… رام شدن توسن چرخ و آرام گرفتن زمین از حضور انسان راستین است.  فردوسی کیخسرو را جامع ویژگی های انسان آرمانی می داند یعنی برخوردار بودن از هنر و گوهر و نژاد و خرد:

جهانجوی ازین چار بد بی نیاز               همش بخت سازنده بود از فراز

خسرو هرگز حتی در سخت ترین بلاها ایمان از کف نمی دهد و پایش سست نمی شود. آنگاه که رنج مرگ فرود جوان با شکست سخت سپاه ایران همراه می شود، در نامه به فریبرز کاوس می نویسد:

ز رخشنده خورشید تا تیره خاک             همه داد بینم ز یزدان پاک

زکین پدر زار و گریان بدم                    بر آن درد یکچند بریان بدم

کنون بر برادر بباید گریست                  ندانم مرا دشمن و دوست کیست

در میانه جنگ چنین دعا می کند:

که ای برتر از دانش پارسا                  جهاندار و بر هرکسی پادشا

اگر نیستم من ستم یافته                       چو آهن به کوره درون تافته

نخواهم که پیروز باشم به جنگ            نه بردادگر بر کنم جای تنگ

و اما اوج خرد و اعتدال او در این ابیات هویداست:

چنین گفت کیخسرو هوشمند               که هر چیز کان نیست ما را پسند

نیاریم کس را همان بد به روی           وگر چند باشد جگر کینه جوی

و این چنین است که شب و روز به نیایش می ایستد و پادشاهی را به کناری می نهد:

شب و روز یک هفته بر پای بود             تن آن جا و جانش دگر جای بود

سرهفته راگشت خسرو توان                  به جای پرستش نماندش توان

و چه چیزی بالاتر که زال او را چنین خطاب می کند:

ز من بود تیزی و نابخردی                توی پاک فرزانه ی ایزدی

منبع: درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی / سعید حمیدیان / انتشارات ناهید / چاپ دوم ۱۳۸۳